Üstün Zekâlı Çocukta Tükenmişlik Belirtileri Nelerdir?
“Üstün zekâlı çocuk” dendiğinde genellikle başarılı akademik hayat, çabuk öğrenme, sınıfın mncü öğrencisi fikri akla gelir. Ancak bu potansiyel, yüksek beklentiler, mükemmeliyetçilik ve duygusal hassasiyet gibi faktörlerle birlikte gelir. Bu kombinasyon, zaman içinde çocukta tükenmişlik (burn-out) olarak adlandırabileceğimiz bir duruma sebep olabilir.
Tükenmişlik Nedir?
Tükenmişlik genellikle uzun süreli stres, fazla baskı ve dinlenememe durumlarının sonucunda ortaya çıkan duygusal, bilişsel ve fiziksel yorgunluk hali olarak tanımlanır. Çoğunlukla yetişkin iş yaşamı bağlamında incelenmiş olsa da, çocuk ve ergenlik yaş gruplarınıda da etkileyen önemli bir durumdur.
Üstün zekâlı çocuklar özelinde, “hep yüksek performans gösterme”, “fark edilme”, ‘’farklı hissetme’’ gibi içsel ve dışsal dinamiklerin birleşimi tükenmişliği tetikleyebilir.
Üstün Zekâlı Çocuklarda Neden Tükenmişlik Görülebilir?
- Yüksek Beklentiler ve Mükemmeliyetçilik
Üstün zekâlı çocuklar çoğu zaman hem çevreden hem de kendilerinden gelen beklentilerle karşılaşırlar: “Sen daha iyi yapabilirsin”, “Hata yapmamalısın”, “Sürekli ileri gitmelisin”. Bu tarz beklentiler çocukta sürekli bir “yük altında olma” hissi oluşturabilir.
Bilimsel literatürde, performans mükemmeliyetçiliğinin “okul tükenmişliği” ile ilişkili olduğu desteklenmiştir.
- Asenkron Gelişim ve Duygusal / Sosyal Zorluklar
Asenkron, üstün yetenekli öğrencilerde asenkron gelişim, farklı alanlarda farklı hızlarda büyümeleri anlamına gelir. Bu üstün yetenekli bireylerin gelişim süreçlerinde, bilişsel, duygusal, sosyal ve hatta fiziksel yeteneklerinin farklı hızlarda gelişmesi yaygındır. Bu durum bazen onların ve çevrelerindeki yetişkinlerin deneyimlerinin karmaşık olmasına neden olabilir.
- Akademik ve Öğrenme Ortamlarının Uygun Olmaması
Üstün zekâlı bir çocuk, bulunduğu öğrenme alanında çok hızlı ilerleyebilir; bu da sık tekrarlama hissine veya onun için yeterince öğretici ve zorlayıcı olmayan etkinliklerle karşılaşmasına yol açabilir.
Zamanla bu durum, akademik merakın yerini tekdüzelik ve akademide motivasyon kaybına sebep olabilir. Çocuk, öğrenmeyi keşif dolu bir süreçten çok, sürekli belirli başlı performans göstermesi gereken bir alana dönüştürülmüş gibi görebilir.
Nitekim araştırmalar, üstün zekâlı öğrencilerde akademik stres, stresle başa çıkma biçimleri ve tükenmişlik düzeyleri arasında anlamlı ilişkiler bulunduğunu göstermektedir.
Tükenmişlik Belirtileri: Neye Dikkat Etmeli?
Aşağıdaki belirtiler “potansiyel risk” işaretleri olarak ebeveyn ve eğitimci tarafından değerlendirilmelidir.
Duygusal ve Bilişsel Belirtiler
- Daha önce ilgiyle yaptığı etkinliklere ilginin azalması, motivasyon kaybı.
- Yoğun kaygı, başarısızlık korkusu, hata yapma korkusu.
- Dikkat ve konsantrasyon problemleri
- Kendilik algısında sarsılma: “Zekiyim ama hâlâ yetersizim” gibi inanışlar.
- Agresyon, ağlama, öfke ya da içe kapanma.
Davranışsal ve Fiziksel Belirtiler
- Erteleme ve kaçınma davranışları
- Okul, atölye ya da sosyal etkinliklere katılma isteğinde azalma
- Fiziksel şikâyetler baş ağrısı, mide bulantısı, uyku problemleri görülebilir.
Sosyal ve Duygusal Dinamikler
- Akranlardan uzaklaşma isteği, “kimse beni anlamıyor.” hissi.
- Empati aşırı yüklenmesi: Başkalarının duygularını yoğun alıp taşıma; bu da duygusal tükenmeye yol açabilir.
- Sosyal becerilerde gerileme ya da uyumlama problemleri.
Bu belirtiler, yalnızca “çok çalışıyor” olarak geçiştirilmeyecek kadar önemlidir çünkü süreklileştiğinde çocukta yaşam kalitesi, öğrenme motivasyonu ve psikososyal gelişim açısından risk oluşturabilirler.
SIKÇA SORULAN SORULAR
Üstün zekâlı çocukta yorgunluk ve ilgisizlik nasıl anlaşılır?
Önceden keyifle yaptığı etkinliklere ilgisini kaybeder, sıkılır, ertelemeye başlar. “Artık yapmak istemiyorum.” gibi cümleler kurar; bazen de somatik şikâyetlerle (baş ağrısı, halsizlik) ifade edebilir.
Burnout riski neden yüksektir?
Zihinsel kapasiteleri ileri düzeyde olmasına rağmen, duygusal gelişimleri aynı hızda ilerlemeyebilir.
Bu asenkron gelişim, onların duyguları daha yoğun yaşamasına ve stres karşısında daha kolay zorlanmasına sebep olabilir.
Aile bu durumu nasıl fark eder?
Çocuğun duygusal dalgalanmalarında artış, isteksizlik belirir, uyku ve iştah düzeni değişebilir. “Ben yapamıyorum.”, “Okuldan sıkıldım.” gibi cümleler ilk işaretlerden biri olarak değerlendirilebilir.
Destek nasıl planlanmalı?
Sürece değil sonuca odaklanın; dinlenme ve oyun zamanlarını koruyun. Hata yapmaya olanak tanıyım ve öğretmenlerle iş birliği içinde olun.
Psikolojik yardım ne zaman gerekli olur?
Motivasyon kaybı, kaygı veya geri çekilme haftalarca sürüyorsa; çocuğun günlük yaşamı etkileniyorsa, bir çocuk psikoloğundan profesyonel destek alınmalıdır.
